Văn hoá đọc ở Việt Nam trong bối cảnh hội nhập và phát triển

So với năm 2010 thì năm 2012 mức độ đọc của giới trẻ có xu hướng tăng không đáng kể. Cụ thể giữ mức độ thường xuyên từ 30,8% (2010) tăng lên 37,4% (2012), giữ mức độ đọc thỉnh thoảng có xu hướng giảm từ 56,6% (2010) xuống còn 52,8% (2012); còn mức độ khác cũng đều có xu hướng giảm. Tuy nhiên, con số cụ thể này là tín hiệu đáng mừng cho sự nỗ lực cố gắng của nhiều tổ chức khi quan tâm đến văn hóa đọc, nhằm cải thiện vị trí của văn học trong lòng bạn đọc, khi văn hóa nghe nhìn phát triển mạnh mẽ.

+ Hứng thú đọc và sự hình thành các “kiểu đọc”, “phương thức đọc” hiện đại.

Theo kết quả điều tra năm 2008 về “nhu cầu ”đọc sách văn học” [7] thì thể loại văn học được sinh viên quan tâm nhiều nhất và thường xuyên là tiểu thuyết chiếm tỷ lệ 81,8% trong khi đó ở mức độ thường xuyên là truyện ngắn: 69,7%, thơ: 30,3%, văn chính luận có tỷ lệ 24,2%, thấp nhất là thể ký 3%. Từ đó đối sánh kết quả nghiên cứu trong hai năm liên tiếp (2010 – 2012) về mức độ tương quan hấp dẫn của thể loại văn học.

Biểu 3: Tương quan thể loại văn học được bạn đọc yêu thích (2010 - 2012)

Thể loại văn học thu hút độc giả nhiều nhất vẫn là truyện ngắn và ngày càng có xu hướng tăng dần theo thời gian. Năm 2010 chiếm tỷ lệ 63,5% (trong tổng số người được hỏi) thì đến năm 2012 tỷ lệ % này đã tăng lên 73,4% (tổng số người được hỏi. Tiếp theo đó là tiểu thuyết 54,4% (2010) tăng lên 59,1% (2012). Hai thể loại, thơ và ký chưa thu hút được số đông bạn đọc quan tâm và yêu thích. Như vậy, dưới tác động của cơ chế thị trường, sự phát triển của nhiều loại hình giải trí khác nhau, truyện ngắn và tiểu thuyết thu hút sự chú ý quan tâm của bạn đọc vì nhiều lý do: Truyện ngắn, ngắn gọn đỡ mất thời gian chiếm tỷ lệ 45,0% (tổng số người được hỏi đồng tình); Tiểu thuyết, đặt ra được nhiều vấn đề xã hội chiếm tỷ lệ 57,9% (tổng số người được hỏi đồng tình). Sự đồng tình này phù hợp với tỷ lệ lựa chọn, sự hứng thú yêu thích truyện ngắn và tiểu thuyết chiếm tỷ lệ cao nhất trong hai năm qua. Như vậy, nếu xét theo quan điểm của R. Escarpit đây sẽ là nhóm độc giả hành động theo sự “dấn thân”. Họ thường thích đọc truyện và tiểu thuyết ít khi đọc phóng sự và chính luận. Họ - là độc giả chọn sách theo tên tác giả, chú ý đến tình cảm, cảm xúc nhiều hơn khi đọc tác phẩm và là người “hành trình” cùng với tác giả, trải nghiệm cuộc sống qua tác phẩm. Đó chính là người đọc thuộc kiểu thứ nhất - kiểu đọc “chủ quan” mà Escarpit đã nghiên cứu và chỉ ra. Để cụ thể hơn cho vấn đề này nhóm thực hiện đề tài đưa ra một số lý do khiến người đọc cảm thấy thích và hứng thú “Truyện ngắn dễ đọc và cũng tiện lợi khi mang đi đâu đó”, “Truyện ngắn gắn với đời thường, dễ hiểu, gần gũi với đời sống thực tiễn”. Từ góc độ giới tính, theo kết quả điều tra nữ giới là người đọc chiếm ưu thế so với nam giới khi lựa chọn thể loại văn học cho mình. Nữ chiếm 80,6% khi lựa chọn đọc tiểu thuyết trong khi nam giới chỉ là 19,4 %, tương tự thể loại thơ, ký, phóng sự đều nghiêng phần nhiều về giới nữ. Theo khảo sát năm 2010, lý do mà giới trẻ tìm đọc sách văn học chủ yếu là đọc theo cảm hứng chiếm tỷ lệ 42,5%, và đọc sách văn học không vì lý do nào mà chỉ là thích đọc. Trong khi  chỉ có 8.5% số người được hỏi là giới trẻ trả lời rằng họ đọc sách văn học như một thói quen. Điều này có nghĩa rằng: Trong sự ham thích đọc, thói quen đọc sách đang dần phai nhạt. Người đọc có xu hướng đọc theo cảm hứng và đọc theo ý thích cá nhân, thụ động. Khi được hỏi về mục đích của việc đọc sách văn học đối với giới trẻ thì lý do chủ yếu đưa ra: Đọc sách văn học để giải trí, thư giãn sau những lúc căng thẳng chiếm tỷ lệ 67%, tiếp đó là vấn đề đọc nâng cao kiến thức, vốn hiểu biết cuộc sống chiếm tỷ lệ 61,3% đứng vị trí thứ hai. Tiến hành phỏng vấn bạn trẻ là sinh viên - họ bày tỏ quan điểm, văn học ngày nay ngoài mục đích hướng đến chức năng nhận thức, giáo dục, thẩm mĩ còn mang đến chức năng giải trí – thư giãn. Như vậy, một tác phẩm văn học hay chưa đủ, tác phẩm ấy phải được dư luận quan tâm, có nghĩa là “một hiện tượng văn học” xuất hiện được cộng đồng “phản ứng” chú ý. Điều đó tạo nên tính “vấn đề” và tạo được “hiệu ứng” thu hút độc giả. Kết quả điều tra cho thấy: Tác phẩm văn học thu hút được số đông bạn đọc là tác phẩm tạo được sự chú ý của dư luận: Có 79,2% đồng tình lý do này. Tác phẩm “có vấn đề” bị ràng buộc bởi các thiết chế văn hóa (tạo dấu ấn bằng việc bị phê bình, bị chỉ trích) có 79,9% đồng tình lý do này.

- Việc lười đọc nhất là với người đọc trẻ thể hiện ở thời gian dành cho việc đọc sách (sách văn học). Theo kết quả điều tra “Thực trạng đọc sách văn học hiện nay”[1] (2012) có đến 35% số người được hỏi trả lời đọc sách dưới 30 phút/ngày; 20% số người đọc sách từ 30 phút đến 2 giờ/ngày; còn trên 2 giờ/ngày là 10%; còn nhu cầu đọc khi nào thấy thích, hứng thú chứ không mặc định vào thời gian nào là 45%. Như vậy, thời gian dành cho việc đọc sách của giới trẻ ngày càng có xu hướng giảm, và giảm mạnh theo nhu cầu của bản thân và ảnh hưởng của phương tiện truyền thông đa phương tiện. Thời gian mà người đọc thường là “lúc nào có thời gian rảnh thì đọc” chiếm tỷ lệ 53,6% với những người đã đi làm; với người đọc là giới trẻ (sinh viên), thời điểm dành cho việc đọc sách thường là đêm chiếm tỷ lệ 52,7% còn các thời điểm khác như sáng, trưa, chiều thì tỷ lệ đọc rất ít. Như vậy, bên cạnh các loại hình giải trí khác thì thói quen đọc trở nên “khó khăn” trong quỹ thời gian eo hẹp của giới trẻ. Giới trẻ đọc sách và đọc sách văn học chủ yếu tranh thủ đọc qua mạng là 45%, qua sách in là 20,1%, qua nghe đài và xem ti vi là 14,9%, còn qua điện thoại di động là 20%. Lựa chọn loại hình đọc này đã tạo ra những điểm tích cực của nó, đó chính là việc xuất hiện văn học mạng. Đây có thể coi là nơi trao đổi thông tin, bình luận, phản hồi của độc giả trực tiếp tới người viết, là sự trao đổi giữa người đọc với nhau. Mặt khác, thông qua hình thức văn học này tạo ra sự đa chiều trong cách đọc và tạo điều kiện thuận lợi cho người viết. Nó còn là kênh quảng cáo và giới thiệu sản phẩm sách nhanh nhạy nhất đến với công chúng. Việc hình thành thói quen đọc sách mới, phương thức đọc sách hiện đại của người đọc phần nào phù hợp với xu thế phát triển của kinh tế thị trường và khoa học công nghệ. Như vậy, xét từ góc độ tích cực, mạng internet và các phương tiện truyền thông giải trí đã mang đến những phương thức đọc mới, hình thành thói quen đọc sách mới cho người đọc. Về phía các nhà xuất bản như: Kim Đồng, Văn học, Giáo dục, Nhã Nam… có cơ hội trong việc quảng bá sách văn học, gia tăng các đầu sách dịch nước ngoài, sách trong nước phục vụ nhu cầu của độc giả. Từ đó việc hình thành các chuỗi cửa hàng, các chuỗi thư viện điện tử góp phần tích cực trong công tác giáo dục văn hóa đọc cho công chúng, góp phần tăng doanh thu và lợi nhuận.

- Tình trạng người đọc thích đọc truyện tranh dễ hiểu hơn là những cuốn sách dày, mang tính lý luận là xu hướng phổ biến hiện nay. Theo điều tra của Cục Xuất bản có 50% sách được ưa thích là sách minh họa bằng tranh ảnh, dễ hiểu, đơn giản... Trong bài báo nhân Ngày hội đọc sách toàn quốc 23/4/2012 với tiêu đề: “Hứa hẹn sự khởi sắc của văn hóa đọc”, tác giả Linh Anh chia sẻ “Giới trẻ, thế hệ đọc tương lai có xu hướng đọc truyện tranh với những nội dung đơn giản, thậm chí thiếu lành mạnh, ngại đọc các loại sách kinh điển, lý luận, đặc biệt là các sách dày, nhiều tập. Giới trẻ chú ý thể loại truyện tranh trong khi gần như không quan tâm đến tiểu thuyết trong nước” ^[5]. Tuy nhiên nghịch lý là ở chỗ, với tiểu thuyết nước ngoài “Giới trẻ còn đọc nhiều, tiểu thuyết Kim Dung dài tập vẫn đang bán rất hút hàng, thậm chí các bạn trẻ hiện nay còn lên mạng download truyện Cổ Long về đọc. Sách truyện dày như Harry Potter vẫn bán rất chạy… trong khi truyện Việt Nam in mỏng, giá rẻ lại ít người mua” (http://vietbao.vn).

- Sự kết hợp giữa phương thức đọc truyền thống và phương thức đọc hiện đại thể hiện qua sự giao kết giữa sách in – điện ảnh. Hàng loạt bộ phim như: Đất phương Nam, Thời xa vắng, Đừng đốt thu hút nhiều người quan tâm chú ý. Đặc biệt là Cánh đồng bất tận của Nguyễn Ngọc Tư đã tạo ra một phương thức tiếp cận mới, truyền dẫn cách cảm thụ nghệ thuật mới trong sự giao thoa giữa văn hóa đọc và văn hóa nghe nhìn. Theo điều tra trên trang điện tử vietbao.vn ngày 12/4/2006 có đến 855 người ủng hộ chỉ có 13 người phê phán trong tổng số 868 người tham gia diễn đàn “Đối thoại về Cánh đồng bất tận” [6]. Cùng với đó là một cuộc khảo sát khác trên trang điện tử Vnexpress.net về sự yêu thích của khán giả dành cho bộ phim Cánh đồng bất tận  thu được kết quả khá thú vị: 80,8 % số người trả lời yêu thích bộ phim với số phiếu 3.793/4.695 phiếu. Từ tác phẩm văn học đến với lĩnh vực điện ảnh, Cánh đồng bất tận khẳng định sự kết nối, hỗ trợ cho nhau trong phương thức đọc truyền thống và phương thức đọc hiện đại; văn hóa đọc và văn hóa nghe nhìn không lất át mà bổ sung cho nhau. Như vậy, việc hình thành kiểu đọc mới xuất hiện và giữ vị trí quan trọng trong phương thức đọc hiện đại. R. Escarpit gọi đó là kiểu đọc “chủ quan” luôn hành trình cùng tác giả - tác phẩm mà còn trong nhiều chuyến đi khác: “Độc giả trong nhóm này thường tìm cách tiếp tục hành trình bằng nhiều cách khác nhau, như sau khi đọc truyện họ sẽ đi xem phim chuyển thể từ truyện và ngược lại” [3]. Điều này đúng với thực tế giữa tiếp nhận giữa văn học và điện ảnh và trả lời được câu hỏi: Vì sao nhiều tác phẩm văn học chuyển thể sang phim lại được yêu thích và mến mộ đến thế! Việc kết hợp giữa phương thức đọc truyền thống và phương thức đọc hiện đại sẽ tạo ra cách đọc tiện ích cho người đọc trong việc tiếp nhận tác phẩm văn học. Hệ thống thư viện từ Trung ương cho đến địa phương được mở rộng; Việc hình thành thư viện điện tử và việc chuyển đổi từ thư viện truyền thống sang thư viện điện tử tạo ra bước phát triển mới cho ngành thư viện, phục vụ nhu cầu đọc sách của đông đảo bạn đọc.

2.2. Bất cập của văn hóa đọc - căn nguyên của sự đọc

Tại Việt Nam chưa hình thành và xây dựng được chiến lược cụ thể và lâu dài cho việc phát triển văn hóa đọc. Việc phát triển công nghệ thông tin tạo điều kiện tốt cho việc đọc và hình thành các phương thức đọc mới góp phần vào sự phân hóa thị hiếu đọc của công chúng. Việc đọc sách chủ yếu rơi vào các nhóm độc giả là học sinh – sinh viên, nhà nghiên cứu làm việc trong môi trường có liên quan đến sách vở, tri thức, còn nhóm độc giả là những người đi làm ngoài ngành ít có cơ hội đọc sách. Nhóm người đọc ở thành thị chiếm tỷ lệ cao bên cạnh nhóm người đọc ở miền núi và và nông thôn. Khu vực miền núi, vùng sâu vùng xa ít có thói quen đọc sách, vì điều kiện sống còn nhiều khó khăn, thiếu thốn. Bên cạnh đó, hình thức văn học mạng, sách đọc trên mạng internet chỉ cập nhật ở nơi có internet, hệ thống nhà sách, thư viện phát triển còn ở vùng nông thôn do cơ sở vật chất, hạ tầng, giao thông còn thiếu và yếu nên việc đọc sách và cập nhật những nguồn sách mới hầu như là không đầy đủ. Điều này đã tạo ra sự chênh lệch khá lớn trong đối tượng tiếp nhận, và có sự phân hóa rõ rệt với từng đối tượng đọc sách.

Thói quen đọc, kỹ năng đọc của độc giả chưa được định hướng một cách cụ thể, bài bản. Việc lựa chọn chương trình giáo dục, phương thức đọc còn mang tính tự phát chưa có hệ thống từ các cấp học như: Tiểu học, trung học, đại học… Bởi vì hệ thống giáo dục là nền tảng xây dựng thói quen đọc, giáo dục xây dựng văn hóa đọc lành mạnh.

Ngày nay, người đọc có xu hướng “chạy theo” tâm lý đám đông, “chạy” theo nhu cầu của thị trường, theo các chiêu PR, quảng bá từ các đơn vị xuất bản sách; ”chạy theo” những cuốn sách bị “cấm” để giải quyết sự tò mò, giải trí hơn là đọc để trau dồi về tri thức. Tâm lý đọc này đã tạo ra sự thay đổi thói quen đọc sách, và phương thức đọc sách của người đọc. Nếu như Malaysia đã có những cuộc điều tra về sự đọc trên quy mô toàn quốc trong 20 năm nay thì Việt Nam tính đến thời điểm này chưa có một cuộc tổng điều tra về văn hóa đọc trên quy mô toàn quốc để có thể đánh giá mức độ đọc của công chúng hiện nay.

Trước sự phát triển mạnh mẽ của kinh tế thị trường, khoa học kỹ thuật khiến người đọc có ít thời gian dành cho việc đọc sách. Quỹ thời gian eo hẹp cùng với sự xuất hiện của nhiều loại hình giải trí nghe – nhìn đã làm thay đổi thói quen đọc sách. Người Việt Nam đọc sách nhanh hơn, sách mỏng hơn và “đọc lướt” hơn. Khi đọc họ có xu hướng đọc trên mạng internet, điện thoại di động còn việc đọc trên sách in ngày càng giảm. Như vậy, văn hóa đọc ở Việt Nam chịu tác động từ các phương tiện nghe nhìn như truyền hình, báo mạng, sách điện tử... Vì vậy, việc hình thành các kiểu đọc (hay là phê bình): phê bình báo chí và phê bình hàn lâm bên cạnh kiểu đọc đơn thuần là một sự tồn tại song hành và bổ trợ cho nhau.  Bởi lẽ chúng ta không thể phủ nhận rằng: các phương tiện truyền thông đại chúng là con đường nhanh nhất để phê bình chuyên nghiệp đến với đối tượng độc giả là những người đọc đơn thuần.

Mặc dù không phủ nhận vai trò và tiện ích của các phương tiện truyền thông trong đó có sách điện tử nhưng nhóm điều tra lại thu được kết quả 67,9% số người được hỏi cho rằng, tiện ích truyền thông không thể thay thế cho sách in. Tương quan lựa chọn này thể hiện ở việc chọn đọc sách in và sách điện tử [5,6].